Θεμελιώδες ερώτημα για τους ερευνητές της προέλευσης του Ελληνικού Θεάτρου Σκιών απετέλεσε και αποτελεί η ταυτότητα του πρωταγωνιστού του Καραγκιόζη. Ήτο υπαρκτό πρόσωπο; Πότε και πού έζησε; Υπήρξε ένας ή μήπως έζησαν πολλοί που εμφάνισαν τον ίδιο διαστρεβλωμένο από κάθε άποψη και σε ακραίο βαθμό σωματότυπο και τη συνακόλουθη πνευματική ευφυία και στον υπερθετικό βαθμό πανουργία;
Αντικειμενική και αδιαμφισβήτητη βάση έρευνας αποτελεί η σκιά και το ήθος του ήρωα του δικού μας μπερντέ, όπως μας κληροδοτήθηκε. Σε ποιο άραγε υπαρκτό πρόσωπο η σκιά και το ήθος του να αντιστοιχούν; Η απάντηση όλος αιφνιδίως μας προσφέρεται στην Β’ Ραψωδία της ΙΛΙΑΔΑΣ ΤΟΥ ΟΜΗΡΟΥ και συγκεκριμένα στους στίχους 211-264, όπου μας παρουσιάζεται μία όλος δι’ όλου «Καραγκιοζίστικη Σκηνή» με πρωταγωνιστή τον αρχαιότερο Καραγκιόζη του κόσμου, τον ΘΕΡΣΙΤΗ την πρώτη φιγούρα της μακράς εξελικτικής σειράς των αντιηρώων που φτάνει μέχρι τις μέρες μας και συμπυκνούται στον δικό μας Καραγκιόζη.
Απολαύστε την σε μετάφραση των Ν. Καζαντζάκη και Ι.Θ.Κακριδή: “….. Οι άλλοι (Ρηγάδες) εκαθίζαν και στη θέση του κρατιόταν ο καθένας, μόνο ο Θερσίτης ο ατσαλόστομος φωνοκοπούσε ακόμα, λόγια στον νου του που’χεν άπρεπα πολλά και τα πετούσε δίχως ντροπή καμμιά, μαλώνοντας με τους Ρηγάδες πάντα, φτάνει ν’ απάντεχε πως θ’ άσκωνε μες τους Αργίτες γέλιο. ΄Αντρας δεν έφτασε ασκημότερος κάτω απ’ της Τροίας το Κάστρο. Κουτσός απ’ το’ να πόδι, αλλοίθωρος, με χωνιασμένους ώμους, που απά στο στήθος του εκαλύβωναν. Και πιο ψηλά θωρούσες κεφάλι μυτερό, που απάνω του χνούδι πετούσε ανάργιο. Απ’ όλους πιο ο Οδυσσέας τον μάχουνταν και ο Μέγας Αχιλλέας, κι όλο μαζί τους ελογόφερνε. Μα τώρα τάχε βάλει με τον αντρόκαρδο Αγαμέμνονα σκληρίζοντας….».1
Ο Θερσίτης χαρακτηρίζει τον Αγαμέμνονα εγωιστή και άπληστο, λέει ότι είναι ανάξιος αρχηγός και προτρέπει τους Έλληνες να τον εγκαταλείψουν και να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Λοιδορεί ακόμη και ελέγχει τον Αχιλλέα και τον Οδυσσέα, ο οποίος εξεγείρεται: «….. Θερσίτη εσύ γλωσσά, ατσαλόστομε, κι ας είσαι βροντολάλος σταμάτα! Να τα βάζεις μόνος σου μη θες με Βασιλιάδες τι πιο από σένα εγώ δεν γνώρισα κιοτή κανένα, απ’ όσους τους γιούς του Ατρέα ακολούθησαν και έφτασαν κάτω απ’ της Τροίας το Κάστρο ….. Αν όπως τώρα πάλε σε βρώ να φαφλατίζεις, δεν θέλω η κεφαλή στους ώμους της να στέκει του Οδυσσέα, του δε πατέρα του Τηλέμαχου πια να με κράζουν θέλω, αν δε σε πιάσω και τα ρούχα σου με μιάς εγώ σου βγάλω, το απανοσκούτι, το πουκάμισο και της ντροπής το ρούχο, κι αφού σε δείρω, από τη σύναξη κακοδαρμένο πίσω σε στείλω με κλαημούς στα γρήγορα καράβια να γυρίσεις …».
Τα πιο πάνω χαρακτηριστικά αλλά και τα στοιχεία της σκηνικής δράσης μόνο στον δικό μας τον Καραγκιόζη μπορούν ν’ αποδοθούν! Γιατί κι ο Καραγκιόζης μας, όχι μόνο δε γνωρίζει από ευπρέπεια και δεν μιλά με το «-σας και το – σεις» τηρώντας τους κοινωνικούς τύπους και τις ευγένειες αλλά δεν διστάζει να βρίσει και να δείρει το Χατζηαβάτη που διαλαλεί εργαζόμενος εν μέσει οδώ. Καθώς να κοροϊδέψει, να χλευάσει και να εξαπατήσει από τον Θείο του τον Γιώργη μέχρι και τον ίδιο τον Βεζύρη. Και στον μεν Μπάρμπα-Γιώργο βάζει καπιστράνα και σαμάρι και τον πουλάει τριάντα πέντε δραχμές στους Μενιδιάτες για γαϊδούρι, τον δε Πασά τον αναγκάζει να παραδεχτεί ότι του χρωστάει είκοσι χιλιάδες λίρες που δάνεισε στον πεθαμένο πατέρα του!
Μιλάει κι ο Καραγκιόζης άτσαλα «… Εν τίνι δικαιώματι και καταποντικής αμασίας ενθάδε παρελθούσης της νύξ ήλθες εδώ πέρα (λέει στον Βεληγκέκα) και βρίζεις τον Μπάρμπα μου τον Βόιδι;»
Φυσικά δεν υπάρχει παράσταση που ο Καραγκιόζης να μην μαλώνει διαρκώς με Βεζυράδες, Πασάδες, Μπέηδες, αστούς …. αποσκοπώντας να τους γελοιοποιήσει ευτελίζοντας κάθε αξίωμα και κοινωνική θέση και προκαλώντας φυσικά, το γέλιο στους Αργίτες, δηλαδή στον απλό και καταπιεζόμενο λαό, στους θεατές του!
Και πιά είναι η κατάληξη; μα φυσικά ο άγριος ξυλοδαρμός του Καραγκιόζη. Όχι φυσικά από τον Οδυσσέα που δέρνει τον Θερσίτη, αλλά από τον δικό του τύραννο, τον Βεληγκέκα.
Κατά διαβολική σύμπτωση ακόμα και στα ρούχα μοιάζουν ο από αιώνων Θερσίτης και ο δικός μας Καραγκιόζης. Τι φορούν; το απανοσκούτι, δηλαδή το γιλέκο, το πουκάμισο και της ντροπής το ρούχο, δηλαδή το βρακί. Περιβόητη υπήρξε και η δειλία του Θερσίτη. Κατά μια παράδοση που αναφέρεται στην Ιλιάδα, ο Θερσίτης πήρε μέρος στο κυνήγι του Καλυδώνιου Κάπρου, αλλά όταν αντίκρυσε το θηρίο «εγκατέλειψε την θήραν, την σωτηρίαν θηρόμενος».
Και ο δικός μας ο Καραγκιόζης δεν πάει πίσω! Χαρακτηριστικό το παράδειγμα από τον «Καπετάν Απέθαντο» του Καραγκιοζοπαίκτου Ιωάννη Μουστάκα: «ΑΠΕΘΑΝΤΟΣ: Και σύ Καραγκιόζη μείνε μαζί μαςνα πολεμήσεις σαν καλός πατριώτης που είσαι. ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ: «Α μπα. Λάθος κάνεις Καπετάνιε. Κάποιον άλλο να βρεις. Δεν έχω σκοπό να με καθαρίσουν οι Τούρκοι σαν κοκορόπουλο ….». Και άλλοτε εμπρός στους ποικιλώνυμους κινδύνους κρύβεται κάτω από την σκάφη, σκαρφαλώνει στα δένδρα, κάνει τον τρελό, σκοτώνει ….. σκοτωμένους!!!
Και το τέλος της ζωής του Θερσίτη ταιριάζει με τον βίαιο θάνατο που θρυλείται ότι υπέστη ο Καραγκιόζης. Και του μεν Καραγκιόζη έκοψαν το κεφάλι γιατί καθυστερούσαν με τα αστεία του την οικοδόμηση του περιβόητου Σαραγιού του Πασά ή του Σουλτάνου. Ο Θερσίτης από την άλλη, όπως αναφέρουν τα Κύκλια Έπη σκοτώθηκε κι αυτός από ένα Βασιλιά τον Αχιλλέα, όταν τον ειρωνεύτηκε περιγελώντας τον. Όταν εκείνος σκότωσε την Βασίλισσα των Αμαζόνων Πενθεσίλεια και την τραγική αυτή ώρα ο Θερσίτης αισθάνθηκε την ανάγκη να περιγελάσει τον Αχιλλέα, μπήζοντας μάλιστα και το κοντάρι του μέσα στο μάτι της Πενθεσίλειας. Τότε ο ήρωας έξαλλος από θυμό, σκότωσε τον Θερσίτη με γροθιές.
Και άλλοι βέβαια, ασχημάντρες γνώρισαν σκληρό θάνατο, ο Σωκράτης ήπιε το κώνειο, ο Αίσωπος γκρεμίστηκε απ’ τους κατοίκους των Δελφών, με κοινή αιτία την άσκηση κριτικής είτε στους πολλούς είτε στους ισχυρούς.
Περνώντας στην αντιπαραβολή των σωματικών χαρακτηριστικών Θερσίτη και Καραγκιόζη, τα πράγματα πλέον γίνονται κραυγαλέα. Κουτσός απ’ το’ να πόδι ο Θερσίτης – παράταιρα και τα πόδια του Καραγκιόζη.
Δεν ταιριάζουν μόνο στην εμφάνιση αλλά και στο μέγεθος επίσης και στο μήκος, άρα κι αυτός κουτσαίνει! Και είναι παράταιρα, γιατί όπως ομολογεί ο ίδιος στον Πασά που τον ανακρίνει: «Το να είν’ του φούρναρη και τ’ άλλο του μπακάλη», και ο νοών νοείτο. Αλλοίθωρος ο Θερσίτης – αλλά και το μοναδικό μάτι του Καραγκιόζη ζωγραφίζεται σαν ένα μεγάλο άλφα κεφαλαίο ανεστραμμένο, έτσι που να κοιτάζει όλες τις φιγούρες.
Με χωνιασμένους ώμους ο Θερσίτης – τρικάμπουρος, κατά τον Σιόρ-Διονύσιο, ο Καραγκιόζης. Και αυτή η τριπλή κύφωσή του, που κορυφούται προς τα δεξιά, δικαιολογεί το ένα χέρι, το δεξί, κοντό, ενώ το άλλο, το αριστερό, μακρύτερο να σέρνεται καθώς γέρνει απότομα ο κορμός. Όχι μόνο μπροστά αλλά και προς τ’ αριστερά, υψούμενος από δεξιά.
Για τούτο είναι εξαιρετικά επιτυχημένη η προσωνυμία που προσέδωσε ο Ζαρίκος στον Καραγκιόζη ο «καμπουρομακρυχέρης». Όσο για το κεφάλι του Καραγκιόζη όπως ομολογεί ο ίδιος είναι σαν «πεπόνι αργίτικο», άρα μυτερό, όπως και του Θερσίτη, και καραφλό με λίγα μαλλιά γύρω από το ινιακό, ενώ επάνω υπάρχει αραιό χνούδι.
Οι τόσες πολλές ομοιότητες και συμπτώσεις που εκθέσαμε μας επιτρέπουν να υποθέτουμε βάσιμα πως αν υπήρξε ένας άνθρωπος επί γης που μοιάζει με τη σκιά του Καραγκιόζη μας, αυτός υπήρξε ο Θερσίτης.
Ο Όμηρος στον οποίο οφείλουμε την καταγραφή, γνώριζε και κατέγραψε τους πολιτισμούς που ανέσυρε εκ της λήθης η αρχαιολογική σκαπάνη από το 1870 που ανακαλύπτεται η Τροία το 1876 που έρχονται στο φως οι Μυκήνες και φυσικά το 1900 με την ανακάλυψη της Κνωσσού.
Αναφερόμαστε στον Τρωικό και στον Κρητομυκηναικό Πολιτισμό με ασύλληπτα ευρήματα ανακαλυπτόμενα μέχρι και σήμερα. Και τα γνώριζε ο Όμηρος από πρώτο χέρι ως Βασιλόπαις, αφού «…Μέχρι και γιό του Τηλεμάχου (γιού του Οδυσσέα) και της Πολυκάστης, κόρης του Νέστορα έκαμαν τον Όμηρο μερικοί ανώνυμοι αρχαίοι βιογράφοι (Λεξ. Σούδας στη λ. Όμηρος)…».
΄Ετσι μπορούσε να περιγράψει μοναδικά βαρύτιμα οικογενειακά κειμήλια των παππούδων του, όπως το Δέπας το Αμφικύπελλον του παππού του Νέστορα,
ή το κράνος το κατασκευασμένο από δόντια αγριόχοιρου του προ – πάππου του, του Αυτόλυκου απ’ τη μεριά του Οδυσσέα.
Κι όπως μας περιέγραψε τα μοναδικά αυτά αντικείμενα, έτσι μας απέδωσε με απόλυτη ακρίβεια, ως ο τελευταίος της μακράς σειράς των επικών ποιητών, και τους πρωταγωνιστές της Τρωικής Εκστρατείας κι ανάμεσά τους έναν αντιήρωα, τον πιο παράταιρο, τον Θερσίτη, δηλαδή τον ευέξαπτο, τον οργίλο! Ο οποίος τόσο πολύ μοιάζει σε όλα του με τον Καραγκιόζη μας…
ΤΑΣΟΥ ΚΟΥΖΑΡΟΥ
ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗ ΘΕΑΤΡΟΥ ΣΚΙΩΝ – ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ
